شب یلدا، شب زایش مهر

دکتر محمدحسین فرمهینی فراهانیہ

سال ها است که ما ایرانیان چنین شبی را بیدار می مانیم تا در این درازترین شب سال پیروزی نور و روشنایی را بر تاریکی نظاره گر باشیم، گرچه می دانیم چه بیدار باشیم و چه نباشیم

خورشید خواهد تابید و پیروزی از آن روشنایی و نورانیت است ولی این شب بهانه یی است که من و تو در این آخرین شب پاییز با پدربزرگ ها، مادربزرگ ها، عمه و خاله و عمو و دایی و دیگر بستگان و دوستان دور هم جمع شویم و دوستی و مهربانی خودمان را افزون کنیم و در آن شب شاهد زایش مهر و دوستی باشیم. مهمانی و انداختن سفره شب یلدا یکی از آیین های کهن ایرانیان است. میوه ها و تنقلاتی که در آن شب استفاده می کنیم هر کدام نشان از برکت الهی دارد. در قدیم آجیل، نخودچی، کشمش، انجیر خشک و میوه های ترش مثل خربزه ، ترشی و میوه هایی مثل انگور، انار، ازگیل و هندوانه را استفاده می کردند. اکنون جای برخی از آنها خالی است. سعی می شد میوه های توسرخی که نشان از خورشید و گرما داشت بیشتر استفاده شود اما جای قصه های مادربزرگ ها و پدربزرگ ها خیلی خالی است. قصه های کچل حمزه، کور اوغلو، هزار و یکشب، دختر شاه پریان و... که از زبان این مادربزرگ ها و پدربزرگ های مهربان شنیده می شد حلاوتی دیگر داشت. این سنت از 6 الی 7 هزار سال پیش تا به حال مرسوم بوده و رسومی از قبیل حافظ خوانی و فال حافظ و... در قرن های اخیر به آن اضافه شده است. مردم ایران اسلامی هر کدام به سبک و علاقه خود شب یلدا را سپری می کنند. آیین چله نشینی هر بخش از مملکت زیباست. شیرازی ها سفره یی رنگین همچون نوروز پهن و حافظ خوانی می کنند. همدانی ها فال سوزن می گیرند. خراسانی ها شاهنامه خوانی می کنند. در تبریز عاشیق ها می نوازند و داستان می خوانند و چکامه می سرایند. اردبیلی ها چله را سوگند می دهند که زیاد بر مردم سخت نگیرد. لرستانی ها گندم شیره می خورند و کردها با دلمه کلم و خربزه ها که ترش کرده اند سفره را زینت می دهند. سیستانی ها شاهنامه خوانی می کنند و یاد پهلوانی رستم و سهراب را زنده نگه می دارند. زنجانی ها باور دارند که اگر هندوانه بخورند در زمستان سوز سرما در تن آنها اثر ندارد. قزوینی ها سبزی پلو با ماهی دودی می خورند. به باور مادربزرگ های قزوینی اگر در این شب ننه سرما گریه کند باران می بارد، اگر پنبه های لحافش بیرون بریزد برف می آید و اگر گردنبند مرواریدش پاره شود تگرگ می آید ولی کرمانی ها بیدار می مانند و به سرور و شادی می پردازند تا قارون (ثروتمند افسانه یی) در قالب هیزم شکن برای آنها هیزمی بیاورد که فردایش آن هیزم ها به طلا تبدیل می شود. همچنین مردم مازندران، گیلان، خوزستان و... و همه ایرانیان این آیین را پاس می دارند و می دانیم که رمز پایداری این آیین ها اعتقاد و علاقه و باور این مردم است. شاید حافظ خوانی و خوردن هندوانه وجه مشترک تمام ایرانیان در شب چله باشد اما یلدا واژه یی سریانی و به معنی ولادت و میلاد است که کنایه از ولادت خورشید مهر و میترا است و رومیان آن را ناتالیس انویکتوس یعنی روز تولد (مهر) شکست ناپذیر می نامند و جالب اینکه واژه نوئل هم از همین ریشه آمده است. بابل نوئل اروپایی که در 25 دسامبر می آید تقریباً همزمان با شب یلدای ایرانی است.

در باورهای قدیمی شب یلدا شب حمله اهریمن برای جلوگیری از تولد خورشید است چون از فردای آن روز شب ها کوتاهتر و روزها بلند می شوند. شب چله یا شب یلدا آغاز چله بزرگ است که از اول دی ماه تا 15 بهمن ادامه دارد و این 40 روز نیز سردترین روزهای سال اند که براساس همان باورهای قدیمی، خورشید تازه متولد شده و باید بزرگ شود و برای گرم کردن زمین نیرو به دست آورد. چله کوچک نیز از 10 بهمن تا 20 اسفند ادامه دارد و از این رو کوچک خوانده می شود که سرمای هوا در آن کمتر است.

در برهان قاطع درباره واژه یلدا چنین آمده است؛ «یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز که اول جدی و آخر قوس است و آن درازترین شب ها است در تمام سال و در آن شب یا نزدیک آن شب آفتاب به برج جدی می کند.»

یلدای ایرانیان هنوز متنوع و زیباست، اگرچه مادربزرگ و پدربزرگ ها کمتر قصه می گویند و جوانان و فرزندان شهرنشین ما شیرینی نشستن به دور کرسی ها را یاد ندارند و به رغم زندگی ماشینی فرصت ها از دست می رود اما شب یلدا بهانه یی زیبا برای استحکام روابط انسانی و خانوادگی در جامعه امروزی است. وظیفه هر شهروند ایرانی است که این سنت 6 هزار ساله که منادی مهربانی و دوستی است را پاس بدارد و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می تواند به عنوان میراث معنوی در ثبت ملی و جهانی این میراث مهر و دوستی خانوادگی و فراموش نشدنی بکوشد.

صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود

سعدی

ہ دکترای تاریخ و باستان شناس